Η αραβική άνοιξη

Των Πέτρου Γ. Σέκερη και Régis Chenavaz

Κοινωνικά δίκτυα και η δυναμική των συγκρούσεων

Τα κοινωνικά δίκτυα διευκολύνουν τη διάδοση και μετάδοση των πληροφοριών στους κόλπους της κοινής γνώμης. Υπό την έννοια αυτή, αποτελούν όπλο των αντιφρονούντων έναντι, τόσο του καθεστώτος, όσο και των κρατούντων της στιγμής.

Τα κοινωνικά δίκτυα διαδίδουν τις πρώτες πληροφορίες

Την 17^η Δεκεμβρίου 2010, ο μικροπωλητής Μοχάμεντ Μπουαζίζι αυτοπυρπολείται στην πόλη Σίντι Μπουζίντ της Τυνησίας σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά των ενεργειών των τοπικών αρχών. Η αυτοπυρπόληση αυτή προκαλεί λαϊκές εκδηλώσεις, η εικόνα των οποίων, χάρις στα κοινωνικά δίκτυα, μεταδίδεται ταχέως σε ολόκληρη την Τυνησία. Η δυσαρέσκεια του πληθυσμού είναι τοσούτο μάλλον έντονη, καθόσον δύο μήνες πριν, τον Νοέμβριο 2010, ο ιστότοπος Wikileaks του Julian Assange είχε αποκαλύψει ότι το 50% των μεγάλων τυνησιακών επιχειρήσεων ελέγχονται από τον πρόεδρο Μπεν Αλί και την εκτεταμένη οικογένειά του.[i] Υπό τη λαϊκή πίεση, το καθεστώς του προέδρου Μπεν Αλί, εδραιωμένο από το 1987, καταρρέει εντός ενός μηνός. Η δε τυνησιακή σπίθα αναφλέγει την αιγυπτιακή αντιπολίτευση, με την επαναστατική φλόγα να μεταδίδεται εν συνεχεία σε άλλες αραβικές χώρες, όπως η Λιβύη, η Συρία, η Υεμένη ή το Μπαχρέιν.

0που αναμεταδίδονται από τα παραδοσιακά πρακτορεία ειδήσεων

Η πλειονότητα των μεταδιδόμενων από τα πρακτορεία ειδήσεων – AFP, Thomson, ή Bloomber – εικόνων, από τις σκηνές βίας περί την πλατεία Ταχίρ στο Κάιρο έως τον φόνο του Μουαμάρ Καντάφι στη Λιβύη, προήρχοντο από λήψεις κινητών τηλεφώνων. Οι εικόνες αυτές διεδίδοντο στο διαδίκτυο μέσω κοινωνικών δικτύων, τύπου Youtube, Facebook, ή Twitter. Αυτή τη στιγμή, πλείονα αραβικά καθεστώτα – ειδικότερα στην Τυνησία, στη Λιβύη, στην Αίγυπτο – έχουν ανατραπεί, και άλλα, όπως το συριακό, έχουν αποδυναμωθεί. Τα κοινωνικά δίκτυα δεν είναι το γενεσιουργό αίτιο της Αραβικής Άνοιξης. Είναι όμως ένας ισχυρός αναμεταδότης πληροφοριών – και υπό την έννοια αυτή ευνόησαν την Αραβική Άνοιξη. Διό και μια πληρέστερη εξέταση του ρόλου και των επιπτώσεών των είναι επιβεβλημένη.

Το μπλοκάρισμα των κοινωνικών δικτύων από τις αρχές

Ο αριθμός των μηνυμάτων που καθημερινά ανταλλάσσονται ανά τον κόσμο μέσω Twitter υπερβαίνει τα 200 εκατομμύρια,[ii] ενώ οι ενεργοί χρήστες του Facebook είναι περισσότεροι από 900 εκατομμύρια. [iii] Εάν όμως τα κοινωνικά δίκτυα διευκόλυναν τη διάδοση των πληροφοριών και τροφοδότησαν έτσι τις αντικαθεστωτικές εκδηλώσεις, γιατί οι κρατικές αρχές του αραβικού κόσμου δεν τα μπλοκάρισαν; Μια οποιαδήποτε κρατική αρχή έχει τη δυνατότητα να ελέγξει πλήρως τις επικοινωνίες στην επικράτειά της. Ωστόσο, δεν έχει κατ’ ανάγκην και συμφέρον να μπλοκάρει πλήρως και συστηματικά τα κοινωνικά δίκτυα. Οι κρατικές αρχές μπορούν να διακόψουν, μέσω μεν των τηλεφωνικών κέντρων, τις υπηρεσίες SMS, μέσω δε των παροχέων πρόσβασης στο διαδίκτυο, τις υπηρεσίες DNS (σύστημα διαχείρισης ονομάτων χώρου) ή το BGP (πρωτόκολλο δρομολόγησης). Πλήρης όμως διακοπή των υπηρεσιών των συνδεδεμένων με τις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας δεν είναι αναγκαστικά προς το συμφέρον των κρατών. Μια τέτοια διακοπή μπορεί να κοστίσει πολύ ακριβά σε παγκοσμιοποιημένες οικονομίες – και επιπλέον να αποδειχθεί και αναποτελεσματική, δεδομένης της ύπαρξης εναλλακτικών υπηρεσιών, όπως το ADSL χαμηλής ταχύτητας, η πληκτρολόγηση των αριθμών στο εξωτερικό, ή η χρησιμοποίηση των Black Berry Messenger ή Commotion.

Τα κοινωνικά δίκτυα, δίκοπο μαχαίρι

Ο βαθμός ελέγχου των κοινωνικών δικτύων από τις αρχές εξαρτάται συνεπώς από τη μορφή και το επίπεδο της απειλής. Το ολοκληρωτικό μπλοκάρισμα των κοινωνικών δικτύων είναι απρόσφορο, όταν η απειλή προέρχεται από μικρό αριθμό ομάδων. Προκειμένου για την αντιπαράθεση των υπηρεσιών ασφαλείας με τους αντιφρονούντες, η βέλτιστη στρατηγική από την πλευρά των αρχών συνίσταται στη διείσδυση στα δίκτυα των αντιφρονούντων και στο φιλτράρισμα των επικοινωνιών τους. Για τους ίδιους τους αντιφρονούντες, η προσφυγή στις τεχνολογίες επικοινωνίας είναι αμφίστομο όπλο, καθότι αυξάνει την έκθεσή τους.  Η τρομοκρατική οργάνωση Αλ Κάιντα, επί παραδείγματι, για να αποφύγει την παρακολούθηση των επικοινωνιών της, περιορίζεται στη χρησιμοποίηση στοιχειωδών μέσων ανταλλαγής μηνυμάτων. Ο πρώην εικαζόμενος αρχηγός της Αλ Κάιντα Μπιν Λάντεν κρύφτηκε στα αφγανικά βουνά και στις πακιστανικές φυλετικές ζώνες, επιδεικνύοντας άκρα επιφυλακτικότητα σε θέματα επικοινωνίας. Για την επικοινωνία της με αυτόν, η Αλ Κάιντα είχε οργανώσει σύστημα αγγελιαφόρων, εις τρόπον ώστε ο Μπιν Λάντεν να μη χρησιμοποιεί, ούτε το τηλέφωνο, ούτε το διαδίκτυο. Παρά τις προφυλάξεις αυτές, όμως, η NSA κατόρθωσε να εντοπίσει μια κλήση – και συνακόλουθα και τον ίδιο τον Μπιν Λάντεν.[iv]

Τα κοινωνικά δίκτυα και ο έλεγχος της κοινής γνώμης

Η περίπτωση της Αιγύπτου

Προκειμένου για μαζικά αντιπολιτευτικά κινήματα, το συστηματικό φιλτράρισμα όλων των μηνυμάτων μπορεί να αποδειχθεί αναποτελεσματικό. Μία μορφή αντίδρασης των αιγυπτιακών αρχών κατά της εξάπλωσης της τυνησιακής επανάστασης ήταν το μπλοκάρισμα του Twitter κατά τις πρώτες ώρες των εξεγέρσεων. [v] Ωστόσο, λόγω της έκτασης που πήραν τα γεγονότα και της ύπαρξης πολλαπλών εναλλακτικών πηγών επικοινωνίας, οι αρχές ξεμπλοκάρισαν το Twitter. Και, εν συνεχεία, αποπειράθηκαν να απαξιώσουν τα κινήματα της αντιπολίτευσης με τη διάδοση, μέσω των ίδιων αυτών κοινωνικών δικτύων, βιντεοταινιών υποστηρικτικών του καθεστώτος. Έκτοτε δε, αρχές και αντιπολίτευση επιδόθηκαν σε πόλεμο πληροφοριών και ελέγχου της κοινής γνώμης.

Η περίπτωση της Λιβύης

Στη Λιβύη, η δυτική  υποστήριξη προς το Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο πήρε τη μορφή νατοϊκών αεροπορικών πληγμάτων, καθώς και ελέγχου των μέσων επικοινωνίας – ουσιαστικά των διαδικτυακών. Κατά τους μήνες που διεξήγοντο οι εχθροπραξίες μεταξύ αντιφρονούντων και λιβυκού στρατού, οι επίσημοι ιστότοποι ήσαν στο σύνολό τους απρόσιτοι. Εξ άλλου, οι πληροφορίες που διαδίδονταν μέσω Facebook, Youtube, ή Twitter, παρείχαν στο σύνολό τους μονομερή εικόνα της πραγματικότητας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του υποτιθέμενου θανάτου του Σαϊφ αλ Ισλάμ Καντάφι. Την 20^η Οκτωβρίου 2011, ημέρα του θανάτου του Μουαμάρ αλ Καντάφι, αναμεταδιδόταν, μέσω διαδικτύου και εν συνεχεία από τα παραδοσιακά ΜΜΕ, η διάδοση ότι ο Σαϊφ αλ-Ισλάμ Καντάφι, πρωτότοκος υιός του πρώην Λίβυου δικτάτορα ήταν νεκρός. [vi] Οι πληροφορίες αυτές αποσκοπούσαν στην υπονόμευση του ηθικού  των πιστών στον Καντάφι δυνάμεων. Μολονότι δε απεδείχθησαν ανακριβείς, το σαουδαραβικό πληροφοριακό δίκτυο Αλ-Αραμπίγια τις είχε επιβεβαιώσει.

Η περίπτωση της Συρίας

Αυτή τη στιγμή η Συρία είναι βυθισμένη σε εμφύλιο πόλεμο μεταξύ της μειονότητας των Αλεβιτών – ευρισκόμενης στην εξουσία με τον Μπασάρ αλ Ασάντ – και της σουνιτικής πλειοψηφίας. Η σύγκρουση μεταξύ των δύο στρατοπέδων εκτείνεται πέραν της στρατιωτικής αντιπαράθεσης: προπαγανδιστικές προσπάθειες υπέρ και κατά της κυβέρνησης αποπειρώνται να επηρεάσουν, τόσο τη διεθνή κοινότητα, όσο και τον συριακό πληθυσμό. Επί παραδείγματι, η κουρδική κοινότητα αποφεύγει μέχρι στιγμής τοποθετηθεί για να μη ταυτισθεί με τους ηττημένους. Οι αντιφρονούντες Σύριοι διαδίδουν στα κοινωνικά δίκτυα βιντεοταινίες για να επηρεάσουν τους υψηλόβαθμους στρατιωτικούς, την ίδια στιγμή που οι αρχές παρουσιάζουν βιντεοταινίες με θέμα τη μαζική υποστήριξη του συριακού πληθυσμού προς τον Μπασάρ αλ Ασάντ.

Τα κοινωνικά δίκτυα ως νέο όπλο

Με τα κοινωνικά δίκτυα, η δυναμική των αντιπολιτευτικών κινημάτων έχει μεταμορφωθεί. Το συμπέρασμα ότι η Αραβική Άνοιξα κατέστη δυνατή χάρις στα δίκτυα αυτά είναι ίσως βιαστικό. Οπωσδήποτε όμως, το γεγονός ότι τα κοινωνικά δίκτυα δεν λογοκρίνονται πάντοτε καθιστά ευχερέστερη τη διοργάνωση των αντιπολιτευτικών κινημάτων. Ωστόσο η αλληλεπίδραση μεταξύ αντιπάλων και υπερασπιστών του καθεστώτος είναι στρατηγικής φύσης, υπό την έννοια ότι οι όποιες ενέργειες αμφότερων των πλευρών λαμβάνουν υπ’ όψιν την εικαζόμενη περαιτέρω αντίδραση του αντιπάλου. Καθώς προκύπτει από τα διάφορα παραδείγματα, η συγκεκριμένη αντίδραση μπορεί να προσλάβει ποικίλες μορφές, όπως η πλήρης λογοκρισία των κοινωνικών δικτύων και των μέσων επικοινωνίας ή η μερική λογοκρισία και η παρακολούθηση της ανταλλαγής πληροφοριών. Η ενεργός χρησιμοποίηση των ίδιων αυτών δικτύων αποτελεί, επίσης, κλειδί στον πόλεμο πληροφοριών μεταξύ εξουσίας και αντιπολίτευσης.

Μια εκ των υστέρων ανάγνωση των επαναστάσεων στην Τυνησία και την Αίγυπτο καταδεικνύει την επίδραση των νέων τεχνολογιών στην ανατροπή των καθεστώτων τους. Η αποτυχία εν τούτοις των εξεγέρσεων, στο Μπαχρέιν, στην Υεμένη, ή ακόμη στο Ομάν, υποδηλώνει ότι τα κοινωνικά δίκτυα δεν αποτελούν πάντοτε επαρκές μέσο για την ανατροπή ενός καθεστώτος.

Το ως άνω πρωτότυπο κείμενο έχει μεταφρασθεί από τη γαλλική

πηγή