Μέρος Α’-Η εποχή Ερντογάν και η επιστροφή σε έναν πολυπολικό κόσμo
Η αμερικανική εταιρεία stratfor δημοσιεύει μια εκτενή ανάλυση για την «Σύγχρονη γεωπολιτική της Τουρκίας», κάνοντας αρχικά μια ιστορική αναδρομή, μεταβαίνοντας στην συνέχεια στον 20ο αιώνα και στις ευκαιρίες και τους περιορισμούς για τη χώρα. Ο ΤτΚ από αυτή την εβδομάδα και για τις δυο επόμενες φιλοξενεί τρεις βασικές ενότητες της εν λόγω αναλυτικής παρουσίασης της Τουρκίας.
Από τον ΤτΚ
Αν και ο Ψυχρός Πόλεμος έληξε με νίκη της Δύσης, δημιούργησε μόνο μια στιγμή –μικρής διάρκειας- όπου επεκράτησε ο μονοπολισμός με τους διεθνείς κανόνες και τις συμπεριφορές συχνά να διαμορφώνονται από τις εξωτερικές πολιτικές που καθόριζε η Δύση. Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες επιδόθηκαν σε στρατιωτικές εκστρατείες σε Αφγανιστάν και Ιράκ και, με την οικονομία και το κοινωνικό συμβόλαιο να πλήττεται από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όλο και πιο πολύ εμφανίζονταν ανίκανες να επιβάλουν το παγκόσμιο όραμά τους, την ώρα που τόσο οι αντίπαλοι (όπως η Ρωσία, η Κίνα και το Ιράν) όσο και οι φίλοι (όπως η Γαλλία και η Γερμανία) τους έγιναν πιο τολμηροί στην επιβολή των δικών τους συμφερόντων, ακόμη και αν αυτό σήμαινε ότι θα έμπαιναν σε ανταγωνισμό με την τελευταία υπερδύναμη του κόσμου. Ένας πολυπολικός κόσμος, όπως αυτός που κυριαρχούσε στο παγκόσμιο σύστημα πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, άρχισε να αναδύεται ξανά. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2010, αυτή η πολυπολική παγκόσμια τάξη ήταν σταθερά σε εξέλιξη, καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες έστρεψαν την προσοχή τους στην Κίνα και πέρα από τη Μέση Ανατολή. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν εκλείψει, αλλά τα συμφέροντά τους είχαν διαφορετική προτεραιότητα- οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δεν θεωρούσαν πλέον ότι μπορούσαν να κυνηγήσουν εξίσου όλα τα αμερικανικά συμφέροντα, όπως είχαν κάνει τη δεκαετία του 1990. Με τον επαναπροσδιορισμό της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, τα συμφέροντα της ίδιας της Τουρκίας αναδιαμορφώθηκαν επίσης.
Οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί της Τουρκίας υφίσταντο τον δικό τους μετασχηματισμό. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ο φόβος της επιστροφής σε αποτυχημένες πολιτικές της οθωμανικής εποχής είχε προ πολλού εκλείψει. Στο μεταξύ, οι ισλαμιστικές ιδέες και θεσμοί αύξαναν τη δημοτικότητα τους, συχνά σε συνδυασμό με τον τουρκικό εθνικισμό. Το νόημα της τουρκικής ενότητας άλλαξε έτσι και αποδυνάμωσε το κεμαλικό επιχείρημα για αυστηρά επιβαλλόμενη κοσμικότητα, ακόμη και σε βάρος της δημοκρατίας και της λαϊκής βούλησης.
Αυτές οι εσωτερικές αλλαγές στις συμπεριφορές και τις πολιτικές κόκκινες γραμμές, σε συνδυασμό με την απώλεια νομιμοποίησης του κατεστημένου στον απόηχο μιας αδύναμης τουρκικής οικονομίας, έδωσαν τη θέση τους σε μια εντυπωσιακή εκλογική νίκη του εμπνευσμένου από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, Κόμματος της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (ΑΚΡ) το 2002 – φέρνοντας στην εξουσία μια ισλαμιστική κυβέρνηση με επικεφαλής τον πρωθυπουργό (και τελικά πρόεδρο) Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, μετά από σχεδόν έναν αιώνα κοσμικών κομμάτων. Το ΑΚΡ στηρίχθηκε σε αυτές τις μεταβαλλόμενες συμπεριφορές, αποδυναμώνοντας το κεμαλικό κατεστημένο και αναλαμβάνοντας τον έλεγχο της δικαιοσύνης, των μέσων ενημέρωσης και τελικά του στρατού. Μετά την απόπειρα πραξικοπήματος κατά του ΑΚΡ το 2016, μια εκτεταμένη εκκαθάριση επέτρεψε στο κυβερνών κόμμα να εκκαθαρίσει την κυβέρνηση από το παλιό κεμαλικό βαθύ κράτος και, εν μέρει, να το αντικαταστήσει με το δικό του. Η διαδικασία αυτή διατήρησε σε μεγάλο βαθμό την παλιά, συγκεντρωτική δομή του κοσμικού κράτους, αντικαθιστώντας την κεμαλική ιδεολογία με τον τουρκοϊσλαμιστικό εθνικισμό που ταίριαζε καλύτερα με τη διάθεση της κοινής γνώμης. Η διαδικασία προωθήθηκε και στη συνέχεια, όταν η Τουρκία το 2018 πέρασε από κοινοβουλευτικό σε προεδρικό σύστημα.
Στο μεταξύ, οι περιφερειακές εξελίξεις δημιούργησαν επίσης προκλήσεις και ευκαιρίες για την Τουρκία. Οι πόλεμοι των ΗΠΑ με το Ιράκ δημιούργησαν ένα κενό εξουσίας στα νότια σύνορα της Τουρκίας, το οποίο καλύφθηκε από το Ιράν, τους ισλαμιστές μαχητές όπως η Αλ Κάιντα και τελικά το Ισλαμικό Κράτος (ΙΚ). Την μεγαλύτερη πρόκληση για την Τουρκία, αποτελούσε μια αυτόνομη κουρδική περιοχή που τελικά οργανώθηκε ως Περιφερειακή Κυβέρνηση του Κουρδιστάν (KRG), η οποία προσπάθησε να δημιουργήσει επίσημα το πρώτο κουρδικό έθνος-κράτος στον κόσμο.
Η Αραβική Άνοιξη στις αρχές της δεκαετίας του 2010 παρείχε επίσης ανοίγματα για την τουρκική εξουσία, καθώς και προκλήσεις για αυτήν. Η κατάρρευση της αραβικής αυταρχικής περιφερειακής τάξης επέτρεψε στην Τουρκία, μαζί με το Κατάρ, να προσπαθήσει να εξαπλώσει το ισλαμιστικό πολιτικό της όραμα στον αραβικό κόσμο- ισλαμιστικές κυβερνήσεις που πρόσκεινται ή ήταν φιλικές προς την Τουρκία εμφανίστηκαν στην Αίγυπτο, την Τυνησία και τη Λιβύη, προτού εμφανιστούν τελικά συμβατικές αντεπαναστατικές δυνάμεις, με επικεφαλής τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Σαουδική Αραβία, για να τις ανατρέψουν ή να τις αποτρέψουν.
Στη Συρία, η Αραβική Άνοιξη έφερε τον εμφύλιο πόλεμο, τον οποίο η Τουρκία είδε αρχικά ως μια ευκαιρία να αντικαταστήσει το καθεστώς του Σύρου προέδρου Μπασάρ αλ Άσαντ με ένα πιο φιλικό προς την Άγκυρα, η οποία είδε τελικά τη σύγκρουση ως ένα ακόμη κενό εξουσίας εν μέσω της ανάδυσης ενός νέου κουρδικού κρατιδίου, της περιοχής Ροζάβα, υπό την ηγεσία των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF), υπό την κυριαρχία των Κούρδων. Η επέμβαση της Ρωσίας στη Συρία το 2015 έφερε επίσης τις ρωσικές δυνάμεις κοντά στις τουρκικές στη βόρεια Συρία, όπου η Τουρκία προσπαθούσε να αποτρέψει την επέκταση του κρατιδίου Rojava – δημιουργώντας περιόδους αντιπαράθεσης και συνεργασίας μεταξύ Άγκυρας και Μόσχας, τα συμφέροντα των οποίων συγκρούστηκαν αλλά και συνέκλιναν κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου.
Η εσωτερική ιδεολογία της Τουρκίας οδήγησε επίσης την πολιτική της πολύ πιο μακριά στο εξωτερικό – στην Κεντρική Ασία και την Ισλαμική Ασία, όπου η Άγκυρα εμφανιζόταν ως ηγέτης τόσο του παγκόσμιου μουσουλμανικού πληθυσμού όσο και των τουρκόφωνων λαών. Αυτό δεν παρείχε άμεσο οικονομικό ή στρατιωτικό όφελος στην Άγκυρα, αλλά στην πραγματικότητα είχε κινδύνους, καθώς η Τουρκία έπρεπε να υποβαθμίσει τις πολιτικές της Κίνας κατά των τουρκόφωνων και ουιγούρων μουσουλμανικών μειονοτικών πληθυσμών της για να διατηρήσει τις εμπορικές επαφές με το Πεκίνο. Βοήθησε όμως στη νομιμοποίηση του ΑΚΡ στα μάτια των Τούρκων πολιτών που αναζητούσαν ιδεολογικά συνεπείς ηγέτες. Ενώ η ιδεολογική της τοποθέτηση στο εξωτερικό παρέμενε σε μεγάλο βαθμό μια πολιτική επιταγή, η Τουρκία θα παρείχε μόνο υποστηρικτική ρητορική και περιορισμένη βοήθεια, προσέχοντας τις εμπλοκές που θα μπορούσαν να αποβούν εις βάρος άλλων τουρκικών προτεραιοτήτων ή να προκαλέσουν αντιδράσεις από σημαντικές περιφερειακές δυνάμεις, όπως η Κίνα.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2014 και το 2022 πρόσθεσαν ένα ακόμη κεφάλαιο στις θέσεις της Τουρκίας για την παγκόσμια τάξη. Με την Ευρώπη να επιστρέφει σε μια στρατιωτική αντιπαράθεση Ανατολής-Δύσης, η Τουρκία διαμόρφωσε μια μέση λύση: θα έκανε εμπόριο και θα αγόραζε όπλα από τη Ρωσία, αλλά θα υποστήριζε επίσης την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας και, μετά το 2022, θα παρείχε όπλα στο Κίεβο.
Δημοσιεύθηκε στις 30/7
Υπεύθυνη Διαχείρισης: Δέσποινα Συριοπούλου
